Senin, 12 Desember 2011

Batak Toba: Tarbahensa do Ulaning Manotas Dalan tu Abad 21?

BATAK TOBA:
TARBAHENSA DO ULANING MANOTAS DALAN TU ABAD 21?

Sinurat ni Parakitri Tahi Simbolon
Tu Seminar Adat Batak Toba 4-5 Oktober 1997
Wisma Taman Sari Indah
Jl. Kapten Muslim No.94 Medan





Patujolo

Inanta soripada dohot amanta raja, tarlobi ma di parhobas ni horja, panitia ni seminar on.

Parjolo ma iba marsantabi tu hamuna saluhut, ala binaranihon diri niba dohot jongjong di son laho mangarimangi pangulahonta di adatta, Adat Batak Toba. Ndang ala bahat ni sira ginugut manang bagas ni parbinotoan tinahu umbahen dohot iba manghatai di son. Lan ala pangoros ni panitia dohot mudar na mangkuling ala parungkilon ni halak Batak Toba di tingki na umpudi on, nda tung na tarbahen iba nian dohot mamungka hata di pangarimangion on.
Jadi, Inang, Amang, ala dipangido panitia iba gabe pangarimang parjolo, tontu hirim do roha nasida asa tung tangkas nian pinatudu parpeak ni horjanta on di tonga ni parungkilon niadopan ni Batak Toba di pudian ni ari on. Huhut tusi naeng ma nian tangkas muse pinatorang tar tunghan dia ma tondongonta di tingki nanaeng ro on molo naeng dapot hita papaga na lumomak.
Tung so tarbahen iba do antong manggohi panghirimon na songon i balga. Alai nang pe songon i, songon nidok ni umpasa do dohonon: pauk-pauk hudali ma ninna, pago-pago tarugi; na tading niulahi, na hurang pinauli.

Jadi, tar songon na mangihut on ma partording ni pangarimangion niba.

Parjolo sahali pinatudu ma rimpunan ni sungkun-sungkun, parkaro, gora, manang “masalah” na gabe siala di seminarta on, mangihuthon panitia dohot na monang sayembara. Tontu adong do hasintongan di bagasan pandapot ni panitia dohot na monang sayembara i. Alai, tangkas do taboto bahat dohot turpuk ni angka parsoalan siadopan ni sude luat dohot bangso nuaeng on, ndang holan halak Batak Toba. Alani i, molo marpungu hita mangarimangi sada-sada parkaro, lehet do antong manat paresoonta dokdok dohot bolak ni parkaro i di tonga-tonga ni parsoalan na pasiar pasebut nangkin. 

Dung i muse, dao do hape ummura mangalean alus sian na mamillit sungkun-sungkun. Molo sala mamillit sungkun-sungkun gabe na tau sala do alus na talean agia pe satolop hita di alus i.
Denggan ma muse taingot poda ni Batak Toba taringot hinauli ni pandapot na marsamung. Songon nidok ni umpasa do lapatanni i, ima: purpar pande dorpi mambahen tu dimposna, manang: tuat si Putih nangkok Sideak, i naummuli ima tapareak. Alani i, songon na paduahon di pangarimangion niba annon, sinubo do patorang gora na umbolon jala na umbagas sian pangulahon ni adat na ingkon adopan ni halak Bata Toba di angka ari na mangihut. Ai didok do di umpasanta: hori narundut bahenon tu tapean, aek na litok tingkoran tu julu. Molo rundut pangulahonta di adatta i, ba sai pinareso do tunghan julu. Parpudi sahali, sinubo do muse mangado tar tunghan dia ma ulaning tondongonta asa bolas hita mangolu di taon-taon na ro di Abad 21.

Gora Mengihuthon Panitia

Di inganan on tutu, di ombas on, didok panitia naeng rimanganta ninna pangulahonta di adatta, Adat Batak Toba. Mengihuthon nasida, nunga gabe rundut ninna, gariada tahe nunga majemur, pangulahonta di adatta i di pudian ni ari on. Jotjot ma ninna pangulahon ni adatta i paganjanghu, palelenghu, pagunturhu, majabuthu. Jempek hata dohonon: majemur tahe jala jotjotan gabe mula ni gora dohot bada ulaon adat i, jadi ndang be sibaen na horas di angka na marsihaholongan. Ala ni angka i sude, gabe jotjot ma ninna tarambat halak hita mangula ulaonna, gabe lam sega angka dalan nasida mandapothon papaga na lomak i. Lobi sian angka i saluhut, godangan nama hita ninna na mangulahon adatta i ndang be mangantusi lapatanna. Asal diulahon nama adat i, alai nunga mago anggo tondina.

Jadi, mangihuthon panitia, gora manang sungkun-sungkun sabungan di seminarta on ima: beha ma bahenonta ulaning asa tong jeges pangulahonta di adat i, alai huhut tusi lam hombar nian pangulahonta i tu urja-urja ni tingki saonari on. Sungkun-sungkun na songon on torang situtu marisi hagiot padimundimun adat i, alai di bagasan sangombas i huhut do muse marisi hagiot paimbaruhonsa. Pelestarian dohot pembaruan adat, conservation and change, tar ima na niarumas songon bonang manalu di bagasan pandohan ni panitia.

Mardomu tu sungkun-sungkun on ba nunga dipatupa panitia sada sayembara. Hasilna nunga dipabotohon tu na torop di ari Minggu 24 Agustus 1997. Sian 193 naskah na masuk tu meja ni panitia, 18 ma ninna naung dipunten songon na dumenggan. Na 18 naskah i boi dohonon manghamham onom parkaro:

Parjolo, “Adat Batak Toba dan Relevansinya dengan Agama”. Paduahon, “Pelaksanaan Adat Batak dalam Era Globalisasi”. Patoluhon, “Parjambaran di Ulaon Unjuk”. Paopathon, “Ulos na Marhadohoan & Ulos Holong di Ulaon Unjuk”. Palimahon, “Paulak Une dohot Maningkir Tangga”. Jala paonomhon ima taringot angka lan na asing alai tong na mardomu tu Adat Batak Toba.
Dung jinaha angka nasinurat ni na monang sayembara (lima, ndang onom ditongos panitia), tangkas ma tutu disi diondolhon piga-piga pandapot, songon na mangihut on.

Sude na monang mangondolhon, adat ingkon do maruba, jala adat Batak i pe nunga maruba. Holan i tutu, jotjotan do na maruba i maralo tu ugamo (Kristen) manang tu parsaoran ni halak Batak Toba saonari on. Gariada tahe, songon sinurathon ni Amanta St. Oloan Sihombing SH, adat i ndang be dipartondihon godangan halak Batak Toba nang pe tongtong diulahon.

Asa domu tu ugamo (Kristen), Amanta St. Oloan Sihombing mangondolhon asa tapahe ma dua tapisan laho mamillit dia adat sipadimunon, dia muse sitinggalhonon. Dua tapisan i ima: adat na marisi holong dohot adat na manghatindanghon huasa ni Debata. Mangula adat na mansai bolon asa gabe sangap suhut, mansai maol do i ninna gabe adat na marisi holong, songon i muse ma na mangula adat alai gabe manggunturi. Hape sada umpasanta mandok: sinuan bulu si bahen na las, niula adat si bahen na horas. Baliksa, ingkon ma nian tadinghonon mangula adat holan ala ni na ingkon (kewajiban) songon nidok ni umpasa “si soli-soli do adat, si adapari gogo”, ai ndang adong holong disi. Adat na mandok natoras dohot hulahula niba songon Debata na tarida ingkon ma nian tinggalhonon, ai didok di Markus 7: 13 “Gabe disegai hamu hata ni Debata dibahen adat napinadalandalan muna sian ompu muna.”

Amanta Bonar Victor Napitupulu mandok: gabe marganjangganjang jala majemur adat na taulahon i ala mansai godang pinamasuk ulaon na so tardok adat, songon tardidi, malua, dapot gelar, dohot monang marparkaro. Gabe mago lapatan ni adat i ala sai taulahon hape ndang olo hita karejo karas laho mangantusisa. Aut sura taantusi, manang saotikotikna angka raja parhata di adat i mangantusi lapatan ni ulaon adat i, tontu dapot ma nasida begeon manghatahon angka umpasa na bagas marlapatan, jala sian i boi ma hita marsiajar di angka poda ni na parjolo, manang mandapot bohal laho patogu partondionta. Ulaon adat ndang be songon na somal nuaeng, guntur ndang marlapatan.
Amanta St. W.K. Tampubolon mangandoshon: asa tapillit ma raja parsinabul na malo jala na bisuk molo masa ulaon adat, ai holan halak na songon i nama na tolap mamoto partording dohot parjambaran di adat na maragamragam i molo tubu angka parsalisian pandapot.

Taringot na pahasathon ulos herbang dohot ulos holong na marnehornehor i, Amanta Prof. Drs. L.D. Siagian mandok, mangihuthon adat ni ompunta holan opat do ulos namarhadohoan (pansamot, hela, pamarai, sihunti ampang). Molo tung ingkon tamba ma, songon naung tinontuhon ni piga-piga punguan marga, ba unang ma lobi sian 11 lembar.

Taringot na paulak une dohot maningkir tangga, amanta Ir. T.V. Sipayung mangandoshon: tibas siboiboi tu na dua mata ni adat i. Lapatanna boi diulahon boi ndang, saguru tu paranak dohot parboru, manang fakultatif sifatna di hata nuaeng. Mangihuthon Ir. T.V. Sipayung, molo nunga sae parunjuhon, ndang marutang be suhut na dua di adat, ai angka tamba-tamba nama na asing i.
Jadi, di hamu ina dohot ama na lolop, aut sura sintong bahasa parkaro nataadopi ima holan taringot pangulahon ni adat na lobi hurang, ra nunga dapot hita angka alus na jeges sian panurat na monang sayembara i. Tontu ndang porlu be nian seminarhononta angka pandapot nasida i, ai mardomu nunga bahat angka pandapot na sarupa dihatahon saleleng on. Holan mangulahon nama nian hita di angka pandapot na jeges i, ndang marseminar be.

Mangihuthon hamu ina dohot ama na lolop, aha ma alana ulaning umbahen ndang tarulahon hita dope angka pandapot na jeges i, hape nunga marulakulak tabege jala taseminarhon? Alusna, tontu ala adong dope sungkunsungkun, parkaro, manang gora na asing, jala na umbalga ra, sian pangulahonta ni adatta i.

Gora Mangihuthon Na Monang Sayembara

Nang pe ndang dipapuas, tar songon on do huhilala sungkun-sungkun na holip di bagasan ateate ni amanta Bonar Victor Napitupulu, sahalak sian na monang sayembara. Di nasinurat nasida, butir 3a (hlm. 3), tarjaha, “Kurangnya minat masyarakat Batak untuk menggali nilai-nilai luhur yang terkandung dalam setiap upacara adat Batak itu, [membuat] sering terjadi silang pendapat”, jala na mambahen majemur pangulahon ni adat i. Dohot pandohan na songon i, gora ni halak Batak Toba mengihuthon amanta Bonar Victor Napitupulu nunga gabe asing sian gora na gabe bonsir ni seminarta on. Molo mangihuthon panitia: boha padomu pangulahon ni adat tu hangoluon modern. Alai molo mangihuthon amanta Bonar Victor Napitupulu: ndang tarpadomu pangulahon ni adat tu hangoluon modern molo ndang bagas taantusi angka lapatan ni adat nataulahon i.
Antong molo songon i, beha ma bahenon mamoto tar songon dia do “nilai-nilai luhur” on? Tar songon dia ma ulaning partording ni “nilai-nilai luhur” on dohot adat na mameopsa? Boasa mago “nilai-nilai luhur” i sian angka adat na taulahon?

On ma tutu sungkun-sungkun natinolopan songon gora bolon na niadopan ni halak Batak Toba na saleleng on. Jala, di toru on sinubo ma mangarimangisa.

Aek Na Litok Tingkoran Tu Julu

Halak Batak Toba sandiri porsea, adong do uhum di ginjang ni adat, jala adong do haporseaon, partondion, manang falsafah di ginjang ni uhum. Haporsean i jotjot diandoshon, songon nabinahen ni amanta Panggading, Raja Pandua ni Sisoding (Simamora) tu J.C. Vergouwen (The Social Organization and the Customary Laws of the Toba Batak of Northern Sumatra) 65 taon na salpu. Disi didok, “Ditompa Debata jolma mangarajai uhum. Ditompa Debata uhum mangarajai adat”.
Mangihuthon i, di atas ni adat adong do uhum, jala di atas ni uhum adong haporseaon ni jolma manang falsafah ni halak Batak Toba. Songon i ma partording ni “nilai-nilai luhur” dohot adat.
Marratus taon tagan so adong dope ilmu kebudayaan dohot antropologi, ompunta sijolojolo tubu nunga mangantusi: molo rundut hori bahenon tu tapean, molo litok aek tingkoran tu julu. Molo rundut adat tontu tingkoran ma tu uhum dohot tu haporseaon, partondion, manang falsafah i.

Mangihuthon Vergouwen, na mamareso mansai bagas uhum ni halak hita, ia uhum bolon di Batak Toba ima: angka adat na pinungka dohot sahala ni omputa si jolo-jolo tubu. Angka ima tutu “na martagan so piltihon, maransimun so bolaon; adat na pinungka ni ompunta tongka paubaubaon”. Jadi, nangpe ndang tarpareso dope hamumullop dohot parmagodang ni angka adat na pinungka i, tangkas do sahat tu hita na umpudi anggo angka umpasa namameop lapatan ni uhum i.
Holan i tutu, mura mandok, alai ndang mura ianggo maningkori uhum di bagasan angka umpasa i. Mansai bahat angka umpasa i, alai bahat muse do angka na so tarpadomu. Nang pe uhum pinungka ni ompunta i tongka ninna paubaon, halak Batak Toba rade do hape manjalo angka parubaan mangihuthon luatna. Ai adong do umpasa na mandok: muba tano, muba duhutna; muba luat, muba uhumna. Didok muse do: disi tano niinganhon; disi solup pinarsuhathon. Jadi, halulumbang mamahe uhum mangihuthon angka rumang ni inganan, parpunguan, dohot horja, mambaen gabe maol tutu maningkori adatta i tu julu, tu uhum, lan muse ma tu partondion.

Tar songon i muse do rumang ni haporseaon, partondion ni halak Batak Toba, haporseaon manang falsafah na mangarajai uhum nangkiningan i. Damun dohonon alai ala marragam, ndang binoto manontuhon dia ma haporseaon manang falsafah sabungan ni uhum i.
Aut sura sinungkun saonari on, dia ma na dihaporseai halak Batak Toba sian nahinan: liat portibi on ditompa (Debata) manang ndang ditompa? Alusna torang do tutu: ditompa (Debata). Alai molo sinungkun, dung ditompa (Debata) liat portibi on, tong do pe ingkon targantung tu na manompa i saluhut angka na masa di liat portibi i, manang targantung tu jolma i nama? Ra nunga mulai ndang torang be alusna.

Molo naeng paresoon alus na sintong mangihuthon turi-turian ni Batak Toba taringot panompaan ni liat portibi on, tubu ma muse hinamaol, ala marragam-ragam do hape turi-turian i sian luat tu luat. Nunga bahat sarjana na mangarimangi parsoalan on, alai nasida pe ndang hea dope sahat tu sabungan ni hata.

Adong dua halak Zendeling Jerman na margoar A.W. Ködding dohot Johanes Warneck. Nasida mandok: Debata ni Batak Toba, Mula Jadi Na Bolon, ima sitompa liat portibi on, alai di banua ginjangan do i maringan (transcendent). Godangan na masa di liat portibi on ndang gabe urusanna be, alai urusan ni jolma (tondi, sahala) nama, dohot urusan ni angka begu (sumangot). Mangihuthon nasida: molo songon i, tontu ndang porlu be bahat angka sakramen di parugamaon ni Batak Toba di nahinan, ima songon mangase taon, pesta bius, dln. Unang lupa hita, haporseaon na songon on antar horis do tu haporseaon ni Kristen Protestan.

Dungi ro ma Prof. Dr. Philip O. Lumban Tobing. Songon raja ni Banua Ginjang, ninna, Mulajadi Na Bolon gabe Tuan Bubi Na Bolon, songon raja ni Banua Tonga gabe Sialon Na Bolon, jala songon raja ni Banua Toru gabe Pane Na Bolon. Ibana do sitompa tano dohot langit, alai ndang mandaodao ibana di Banua Ginjang an. Torus do Ibana sampur tu hangoluonta siapari. Saluhut na masa di portibi on ala ni Ibana do, jala angka uhum dohot adat na niulahon ni jolma pe, gabe ima songon Mulajadi Na Bolon na tarida (immanent).

Sada nai pandapot ro sian Waldemar Stöhr dohot Uskup B. Sinaga. Ya, di Banua Ginjang, ya di Portibi on. Ya, manompa portibi on, ya muse torus marpambahenan di portibi on. Debata Mula Jadi Na Bolon ni halak Toba gabe sada hasadaan do, na di banua ginjang dohot na di portibi on (well-balanced whole of God’s transcendence and immanence).

Molo songon i do rumang ni parsoalanna, ba gabe tar songon na marragam ma tutu julu ni adatta i. Antong molo marragam do, beha nama bahenon maningkori aek na litok i tu julu? Aha nama na boi adoon ni roha songon na gabe haporseaon sabungan ni halak Batak Toba, falsafah na mangalehon lapatan tu uhum dohot adat na niulahon nasida?

Alusna, nang pe hurang torang, adong do dilehon Amanta Bonar Victor Napitupulu. Di bona ni sinurat nasida didok do, “Apabila kita hendak membicarakan masa yang akan datang yaitu Adat Batak dalam era globalisasi, perlu dipelajari terlebih dahulu bagaimana lahirnya Adat Batak itu dahulu kala”.

Boi dohonon, naniusulhon ni Amanta Bonar Victor Napitupulu i, ima mamahe sejarah songon ugari paningkorion tu julu, laho mangantusi: aha do ulaning haporseaon sabungan di halak Toba.
Sude do hita mamoto, sejarah ima saluhut angka na hea masa jala na marpanghorhon (berdampak) tu hangoluon ni sasahalak manang sapunguan. Asa tumangkas: marpanghorhon lapatanna angka na paojak manang manguba hasomalan, adat, uhum, dohot haporseaon.

Tontu bahat do angka na masa na songon i diahap halak Batak (Toba), alai tapillit ma sada dua na umbalga songon parhohas laho mangalusi sungunsungkunta na di ginjang nangkin. Parjolo, ima taringot tu asal-mula ni halak Batak (Toba) mian di Tano Batak (tar hira 1500-an). Paduahon, ima di na masuk huaso sian duru manontuhon parngoluon di Tano Batak (1822-1945). Patoluhon, tar hira 50 taon mardeka (1945-1997).

Sian tolu na masa on, arop roha na tau dapot annon antusan rumang ni haporseaon sabungan ni halak Toba i. Molo sintong do tutu bahasa na balga do na masa on di parngoluon ni halak Toba, ba tolu namasa on ma ra na boi goaran songon nidok ni umpasa: molo balga aekna, balga do nang dengkena; molo balga gorana balga do nang panghorhonna.

Asal-mula Ni Batak (Toba)

Boi dohonon, nang pe na tolu parkaro on ndang torang dope di godang halak hita, anggo na gumolap di sejarah ni Batak (Toba) ima asal mula ni halak Batak maringan di Tano Batak. Anggo mangihuthon pamaresoon ni angka sarjana, Batak Toba do didok songon bona parserahan ni sude Batak naasing (Angkola-Mandailing, Pardembanan, Pakpak, Simalungun, Karo). Lan na asing na taboto taringot asal mula ni Batak, songon huta Sianjur Mulamula dohot Si Raja Batak, holan sian turiturian (mitos) dohot tarombo (silsilah) nama. Turiturian mandok, Si Raja Batak jalo do ditompa Mulajadi Nabolon marhite Si Boru Deak Parujar di Sianjur Mulamula. Dua anakna, Guru Tatea Bulan dohot Raja Isumbaon, ima ompu ni na dua marga bolon di halak Batak, Lontung dohot Sumba. Dung pe sian nasida na dua asa adong tarombo sahat tu hita saonari. Marhite tarombo i diado, tar hira 20 sundut ma (20 x 25 taon = 500 taon) sian ompu na dua i tu hita on. Jadi, aut sura sintong tarombo i, tar hira taon 1500-an ma halak Batak mulai mian di Sianjur Mulamula.

Bahat do anggo pandohan ni angka sarjana taringot asal mula ni halak Batak, na asing sian pandohan ni turi-turian dohot tarombo. Pandapot na tarsar baritana ima sian Robert von Heine-Geldern (“Prehistoric Research in the Netherlands Indies” na di baritahon di bagasan Science and Scientists in the Netherlands Indies, 1945; hlm. 147ff). Heine-Geldern mandok: pigapiga galumbang parranto, ia halak Batak marmula do sian Yunan, Cina Selatan, dohot Vietnam Utara, tar hira taon 800 SM. Saleleng i sahat tu taon 1500, halak Batak ninna manjalo pengaruh sian kebudayaan Hindu-Buddha, molo so jalo sian India, ba sian Jawa marhite Minangkabau.

Aut sugari pe sintong pandapot ni angka sarjana on, tar hira so sungkup do gogo ni hatorangan on laho maningkori aek na litok tu julu. Ai so tangkas taboto tar songon dia nasida sahat tu Tano Batak si saonari, jala ala ni aha nasida buhar sian inganan nasida na parjolo i. Alai, haru pe songon i, mansai gomos do halak Batak maniop hatorangan na songon on, jala boi dohonon gabe ndang adong be hagiot mangalului hatarongan na imbaru taringot tu asal-mula i.

Sasintongna, hatorangan na imbaru na tolap mangurupi hita nunga leleng adong, ima di taon 1944, tingki dirongkom catatan pardalanan ni Tomé Pires na nisunting ni Armando Cortesao, The Suma Oriental of Tomé Pires: An Accounts of the East, from the Red Sea to Japan, written in Malacca and India in 1512-1515. Tomé Pires ima sahalak apoteker bangso Portugis na gabe Kepala Gudang Rempah-rempah Portugis di Malaka. Habis i gabe duta besar ma ibana di Cina. Ratusan taon catatan na i holip di perpustaan Prancis, jala tarjaha Armando Cortesao ma i di taon 1937. Dung pe dirongkom catatan on taon 1944 asa torang saotik tar beha rumang ni Nusantara, tarmasuk Sumatra di parmulaan ni Abad XVI.

Barita ni Tomé Pires mamungka sian Kalimantan (Borneo), Sumatra, Jawa, Nusa Tenggara, Banda, Seram, Ambon, Maluku, dohot pulo-pulo Karimun. Didok ibana: Pulo Sumatra (Camotora) bidang jala maduma. Parjolo ma dibaritahon ibana pulo Weh, naginoarna pulopulo Gomez (Gamispola). Sian pulo di ujung ni Aceh i, torus ma ibana mangorisoris Selat Malaka, mangaliati Sumatra uju pastima tu Pansur (Pamchur) jonokhon Barus, jala sian i mulak muse tu Gamispola. Asing sian Gamispola dohot pulopulo na humaliangna, Tomé Pires mamilangi adong 19 harajaon (reino) dohot 11 negeri manang luat (terra) di pulo Sumatra uju i.

Asing sian Gamispola dipajojor ibana ma rumang ni Harajon Aceh (Achei) dohot Biar Lambry, Pedir, Pirada, Pasai (Paçee), Batak (Bata), Aru, Arcat, Rupat, Siak (Ciac), Kampar (Campar), Tongkal (Tuncall), Indragiri (Amdargery), Capocam, Trimtall [Tongkal?], Jambi, Palembang (Palimbao), Negeri Sekampung (Çaçanpom), Negeri Tulang Bawang (Tulimbavam), Negeri Andalas (Andallos), Negeri Pariaman (Pirjaman), Negeri Tiku (Tiquo), Negeri Panchur, Negeri Barus (Baruez), Negeri Singkel (Chinqele), Negeri Meulaboh (Mancopa), Negeri Daya, Negeri Pirim [Pedir?], jala mulak muse tu Gamispola. Didok taringot rumang ni adaran sian Siak tu Jambi, sian Pariaman tu Panchur di topi pastima ni Sumatra, saluhutna i ninna tarmasuk tu Negeri Minangkabau (Menamcabo), na tolu rajana. Raja na tolu i didok maringan dao tar tu tonga ni luat i (pedalaman).
Pires mandok: bahat do mas di Pulo Sumatra, dung i dua mansam gota ni hau, na boi dipangan ninna jala margoar camphor, adong muse lada, sutra, haminjon, damar, situak ni loba, miak tano (pitch), balerang, hapas, hotang. Bahat muse do ninna eme, juhut, dengke (peda). Adong muse ninna marmansam miak, tuak (wine), tarmasuk ma i tampoy, na horis tu anggur Eropa. Marragam boras ni hau, songon tarutung, na tung mansai tabo ninna si Pires. [Lapatanna, tung mansai maduma do angka luat i di tingki i].

Bahatan do ninna angka luat i nunga marugamo Islam (Moor), holan otik nama na martahan marugamo “si pele begu” (heathen). Di topi pasir uju purba ni Sumatra, sian Selat Malaka sahat tu Palembang, saluhut raja disi nunga marugamo Islam ninna, alai dung sae Palembang sahat tu Gamispola tong dope “si pele begu” ninna, songon angka raja na dingkan bagasan (pedalaman). Pires mandok: jotjot do ibana mambege barita taringot hasomalan mangallang jolma di luat “si pele begu” i, ima molo tartangkup musu nasida.

Aceh didok songon harajaon na parjolo dipareso Pires di sandok Selat Malaka bagian Sumatra. Dungi pe asa luat Lambry. Tar jurjur tu bagasan ima harajaon Biar, jadi di holang-holang ni Aceh dohot Pedir. Luhut angka luat naginoaran tongkin on unduk ma i ninna tu Harajaon Aceh.
Raja Aceh nunga maragamo Islam, jala tarbarita songon raja na tangkang manjuara di luat na humaliang. Bangso Portugis manuhas, sipata raja Aceh olo dope ninna margapgap di laut (bajak laut). Sahali margapgap naung otik ma ninna molo marudur 30-40 “lancar” manang sampan (lanchara). Aceh ninna manggadis bahat juhut, boras, angka bohal sipanganon na asing, tuak tangkasan ni luat i. Adong muse do ninna lada, nang pe ndang sadia bahat.

Di tingki i, harajaon Pedir marmusu dope ninna maradophon Aceh. Mansai bernit do ninna parniahapan ni Pedir dibahen Aceh. Ndang sadia leleng mandapothon tingki i, harajaon na bongak dope Pedir i, huhut maduma sian partigatigaan. Bahat hian dope sian angka harajaon naung dihuasoi Aceh unduk tu Pedir, tarmasuk Aeilabu, Lide, dohot Pirada. Sanga do ninna Pedir marhuaso di pintu ni Selat Malaka, margulut dohot Pasai. Harajaon Pedir torus dope martahan sahat tu taon 1510. Huta sabunganna masuk tar hira satonga liga (league manang tolu km) tu julu ni sunge. Sahat tu tingki na manurat barita i (1513) bahat dope halak sileban sian marmansam bangso mian di huta sabungan i. Nang pe dibagasan parmusuon dohot Aceh, hinabongak dohot hinaduma ni Pedir tong dope disi ninna.

Naung otik ma ninna dua hopal sataon ro sian Cambay dohot Benggala tu Pedir, sada hopal sian Benua Quelim (Negeri Keling), jala sada sian Pegu. Disi dung marombus alogo laut, migor borhat muse ma ninna bahat yung dohot parau, pola tar 20 bahatna, marisi boras tu Tranggono, Kedah, dohot Barus. Alai dung talu Malaka dibahen Portugis taon 1511, gabe gale nama partigatigaan ni Pedir, tarlobi dung monding raja nasida, Muzaffar Shah. Adong dua anak tadinganna, alai metmet dope. Ala ni i margulut harajaon ma angka parhuaso ni Pedir.

Pedir nunga mamahe hepeng. Hepeng metmet digoari ma ceitis, hepeng balga digoari muse ma drama, sian mas. Sada hepeng Portugis (cruzado) marasam ma sia drama.
Dung Pedir, ima harajaon Pasai (na targoar songon Çamotora manang Sumatra). Pasai tongon ma tutu pajogi bana tingki i (lagi naik daun), ima jalo dung dihuasoi Portugis Malaka. Uju utara ni Pasai, ima harajaon Pirada, jala tungkan daksina ima harajaon Batak (Bata). Harajaon Pasai torus dope sahat tu topi tao uju pastima, ima Laut Hindia.

Saudagar sian desa na ualu, asing ni na sian purba, paturo do tu Pasai, songon saudagar Rume [Byzantium?), Turki, Arab, Parsi, Gujarat, Keling, Benggali, Melayu, Jawa, dohot Siam. Alai molo saudagar sian purba tu Malaka do ala saudagar sian purba i angka parbarang na bahat ninna, molo 10 Pasai ndang tolap dope ninna mangalo Malaka.

Bahatan pangisi ni Pasai i ninna ima pinompar sampuran ni Benggali/Koling dohot halak Pasai asli. Huta sabungan ni Pasai, ima na margoar Sumatra, 20.000 halak pangisina ninna, jadi nunga tardok balga. Raja Pasai nunga gabe Islam 60 taon lelengna mandapothon taon 1513. Huaso ni raja nigantihonna, na marugamo si pele begu dope, suda otik-otik digotili angka saudagar na marugamo Islam. Dung ro Islam, mullop ma adat na imbaru: manang ise na barani boi do mamunu raja, asal ma maragama Islam. Molo marhasil, gabe raja ma ibana. Adat on ninna na ro sian Benggala do, tingki i mangolu dope adat na songon i di bona pasogit Benggala.

Uju daksina ni Pasai ma harajaon Batak (Bata), jala uju daksina ni harajaon Batak ma harajaon Aru. Raja ni Batak i ninna margoar ma Raja Tamiang (Tomyam), ra mangihuthon (manang diihuthon) goar ni sada sunge na disi na margoar Aek Tamiang, songon na hea dibaritahon halak Portugis na asing, ima Castanheda. Raja Tamiang gabe hela ni Raja Aru do ninna tingki i.

Halak Portugis na sada nai muse, ima Pinto, mamaritahon ia raja ni Batak i ima Raja Timur Raya do goarna. Raja Tamiang manang Timur Raya on nunga marugamo Islam, alai ninna sipata olo dope ibana margapgap di laut (bajak laut). Sada sian hopal na hea digapgap raja on ima Flor de la Mar. On ma sada sian opat hopal di bagasan armada na niuluhon ni Gubernur Jenderal Portugis, Alfonso de Albuquerque sian Malaka tu Goa. Tongon tanggal 1 Desember 1511, handas ma armada i uju mandapothon Pasai. Torop do na mate, maluha, jala mago pangisi ni kapal i, jala bahat muse dibuat arta sian i, alai anggo Albuquerque malua do.

Nagori Batak i mangekspor boras, parbue, tuak, si tuak ni loba, lilin, hapur barus, alai tarlobi ma miak lampu (pitch) dohot rotan. Tontu ndang pola longang iba molo Raja Timur Raya, raja ni Batak i, mamora jala maduma. Na begu muse do raja on ninna, ai barani do ibana marporang mangalo harajaon Pasai, gariada tahe mangalo harajaon ni simatuana, harajaon Aru. Alai, porang na jumotjot ima maralohon angka pangisi ni luat na dinghan bagasan (pedalaman).

Tar songon i ma sada hatorangan na mansai arga taringot asal mula ni halak Batak. Aha do lapatan ni hatorangan on tu parsoalanta na di ginjang i?

Situntun Lomo Ni Roha Manjalahi Papaga Na Lomak

Molo pinareso peta, harajaon Batak on boi dohonon marhapeahan ma di Langkat-Deli-Siak di topi purba ni Sumatra, tu Alas-Gayo-Simalungun di tongatonga, jala boi do ra i torus tu Singkil-Barus di topi pastima ni Sumatra. Molo songon i do tutu, ise ma na mian di humaliang ni Tao Toba? Molo adong otik pe hasintongan di tarombo ni Batak Toba i, ba tar hira di taon 1500-an ma nasida mulai mian disi, tingki ojak dope harajaon ni Batak naginonggoman ni Raja Tomyam manang Timur Raya.
Mangihuthon hatorangan na di ginjang on, gabe tubu ma tutu sungkunsungkun bolon saonari: ise ma halak na mian donok ni Tao Toba i, jala boasa nasida torus margoar Halak Batak sahat tu sadarion, hape Harajaon Batak nangkin ndang adong be? Nda tung angka nigonggoman ni Raja Tomyam (Timur Raya) nasida, manang angka pangulimana so olo mengihut gabe Islam? Manang naung jumolo do nasida maringan di humaliang ni Tao Toba ipe asa gabe Islam Harajaon Batak, jala alani i las digotap ma parsaoran nasida dohot Harajaon Batak i?

Tar songon on ma sungkunsungkun na ingkon jumolo alusan, ipe asa tolap hita mengorisoris mata ni mual tu julu. Torang ma tutu olohonon: na so sungkup dope angka hatorangan ni sejarah laho mangalusi sungkunsungkun na songon on. Alai nang pe songon i, marhite hatorangan na adong on, torang ma tutu saonari taantusi pigapiga parkaro.

Parjolo, nunga ndang botul be pangantusionta na saleleng on bahasa Toba do asal mula parserahan ni Halak Batak saluhutna. Na sumintong ra: martektuktektuk do rombongan ni Halak Batak na maporus sian jonokhon ni Tamiang di tingki mangalului inganan na imbaru di humaliang ni Tao Toba. Jadi, ndang marbona sian Sianjur Mulamula saluhut halak Batak. Ra, rombongan na mamillit donokhon ni Tao Toba gabe digoari ma Halak Toba, songon i ma Simalungun, Pakpak, Karo, Silindung, Pardembanan, Sipirok, Angkola, Mandailing, dln. Tontu sampur jala marsitopotan dope ra nasida molo tarbahen, jala marhitehite i gabe tarpiaro nasida ma ra angka adat nang marga habatahon nahinan songon nabinoan nasida sian luat asal. Alai, dung lam leleng, ala maol ni pardalanan, gabe ummura nama ra piga-piga rombongan margaul dohot angka halak Batak naung gabe Islam di topi ni laut i dohot angka halak sileban. Leleng ni lelengna dung songon i, gabe lam asing nama ra paradaton dohot panghataion nasida.

Paduahon, molo sinigat sian turiturian dohot tarombo i, jalo sian Debata do ro ninna ianggo Si Raja Batak marhitehon Si Boru Deak Parujar. Lapatan ni on ima, ndang diokui nasida be asal nasida sian luat ginonggoman ni Raja Timur Raya. Gotap ma tutu partalian nasida: bogas ni patna na sora degeon, timus ni apina na sora idaon. Antong molo songon i, angka halak na ngilngil do huroha anggo angka Batak na “imbaru” i, angka na barani manuntun lomo ni rohana. Situntun lomo ni roha ma tutu anggo nasida, sijalahi papaga na lomak. Ndang si jalo na masa sambing nasida, na malo padomudomu diri. Angka jolma si lului dalan na imbaru do ra nasida jala sitotas nambur, na malo jala na bisuk mangadopi marmansam hagogotan.

Asa lam torang hilalaon tibas na mardua on, tar pinatudos ma jolo satongkin Halak Batak “naimbaru” on tu Halak Australia si Bontar Mata (white Australians). Pinatudos i, ala tar bahat do na sarupa di sejarah nasida. Rap angka halak na bali do nasida (Batak pabali diri, Australia Putih dipabali). Rap mamutus partalian do nasida sian tano asal. Batak mangasahon dolok dohot rura, Australia Putih mangasahon laut, dolok, dohot rura.

Halak Australia (putih) tarpaojak ma di 26 Januari 1788. Di ari i, dipatuat ma di topi tao di holbung ni Botany Bay (New South Wales), Australia, 548 baoa dohot 188 borua. Ima Halak Australia parjolo, saluhut nasida na dipabali do sian Inggris/Irlandia songon halak hurungan (convicts). Mansai ambal do antong nasida on sian parranto Eropa parjolo tu Amerika, na bahatan angka na pantun jala parugamo (pilgrims).

Manghorhon do tutu sejarah nasida i tu partondion ni Halak Australia sahat tu sadari on. Songon sinurat ni sahalak Australia (Rob Goodfellow, Australia in Ten Easy Steps), tung mansai asing do Halak Australia sian bahatan halak di portibi on. Molo bahatan halak mamestahon ari hamonangan, ari hasangapon, dohot hinajogi ni angka ulubalang, ia Halak Australia mamestahon ari na sabalikna do: ari hataluan. Di ari 26 Januari i, minum tuak tangkasan (grog) ma tutu angka Halak Australia huhut manjoujouhon goar ni Ned Kelly, sahalak Australia parjolo sian Irlandia, sahalak parmise na satonga senu, marpahean kaleng na hirtaon jala mamodili halak laho paojakhon Republik Victoria. Di ari 27 April, marmabukmabuk do Halak Australia huhut marungkor modom sahat tu tonga ari laho mamestahon hinatalu ni sordadu nasida di parporangan Gallipoli.

Jempek hata dohonon, partondion ni Halak Australia, “Aussie Battler”, ima haporseaon nasida bahasa ngilngil mula ulaon ido na ummarga jala na sumangap sian na marhasil mula ulaon. (Mencoba jauh lebih berharga daripada berhasil. “Trying” is afforded more support and sympathy than “succeeding”). Halak na “gagal” jala gabe “gale” ala ni na torus marjuang mangalo na gogo, ido jolma na sangap jala na marsahala, ndang raja, manang na monang, manang na mora. To struggle establishes a “battler’s” credentials. To fail heroically proves it.
Patoluhon, molo botul do Halak Batak (Toba) na mian di humaliang ni Tao Toba i na jolo, ima angka halak na manadinghon Harajaon Batak nigonggoman ni Raja Tomyam, holan naeng patorushon dohot padimundimun “habatahon” nasida, tontu sude i tarida do ra di partondion, uhum, dohot adat hasomalan nasida. Antong tar songon dia ma ulaning partondion nasida i?

Parhatian Sibola Timbang, Parninggala Sibola Tali

Songon naung sinunggulan di ginjang, nunga bahat anggo pangarimangion ni sarjana taringot tu adat, uhum, dohot partondion ni Halak Batak (Toba). Alai nang pe songon i, ndang adong dope sian nasida na mangujihon i tu mula mian ni Halak Batak di humaliang ni Tao Toba. Saonari, dung tabaranihon mangado rumang ni mula mian i, ra ndang maol be padomuonta i tu angka naung taboto taringot adat, uhum, dohot partondion ni Halak Batak (Toba).

Molo tinimbang sian goar “Batak” nahinonghop nasida, gabe mura do adoon bahasa nadipiaro nasida do anggo adat, uhum, dohot partondion na pinungka ni ompu nasida tagan so gabe Islam dope harajaon Tomyam. Songon naung nirimangan ni na malo, Dalihan Na Tolu, Tondi-Sahala, dohot Debata Na Tolu, tar i ma ra anggo rimpunan ni adat, uhum, dohot haporseaon manang partondion nasida i.

Taado ma satongkin panghilalaan ni halak na manuntun lomo dohot manjalahi papaga na lomak, na maninggalhon hinabeteng ni raja nasida, songon naniahap ni Halak Batak. Tontu ndang olo be nasida mangunsande tu huaso ni raja na tinadinghon nasida i. Atik adong sian nasida marhagiot gabe raja, tontu tagamonna do na ingkon aloon ni donganna na maporus i do hagiot i. Tontu ndang olo be nasida marbernit songon tingki ni Raja Tomyam.

Alai beha ma nasida boi mangolu rap molo ndang adong na mangarajai? Alusna: molo ndang adong raja, ba ingkon adong ma patik na mangatur asa tarbahen mangolu songon sada rombongan, sada masyarakat, sada bangso. Beha ma boi adong patik alai ndang adong sada raja na sangap, na marsahala, na marhuaso?

Sungkunsungkun bolon on dialusi Halak Batak “na imbaru” i ma tutu. Alusna: ingkon adong do patik na uli na sora mose, songon prinsip moral bersama. Tarida do i tangkas di tonggotonggo ni Parbaringin, ima naginoar songon patik. Didok: Parhatian si bola timbang, parninggala si bola tali; pamuro so marumbalang, parmahan so marbotahi.

Ia nidok ni tonggo-tonggo huhut na gabe patik on, ingkon boi ma nian ganup halak Batak songon hatian na sora teleng, na satimbang. Ingkon boi tigor roha nasida songon ninggala na mamola tali. Ingkon boi dimpos eme sian amporik di juma agia pe ndang marumbalang, jala dimpos dorbia di jampalan agia pe ndang marbotahi. Lapatanna, dippos ngolu ndang ala ni huaso harajaon (umbalang, botahi), alai ala ni patik (sahala) sambing. Jadi, tondi (sahala ima hagogoon ni tondi na tarida) hangoluon ni Batak ima bonar, tigor, dohot elek. Sian partondion na songon i ma mullop angka sahala, ima hagogoon dohot huaso laho manjalahi parngoluon na dumenggan di ganupganup turpuk.

Patik on, tondi on, mansai tangkas tarida do di Dalihan Na Tolu. Bonar (manat) maradophon dongan tubu, tigor (somba) maradophon hulahula, jala elek maradophon gelleng. Ala ndang adong be sahalak na gabe raja, na sangap, na marsahala, torus manorus, ingkon sude nama ris gabe na sangap dohot na marsahala. Asa boi songon i, pambahenan nama andosan ni sangap dohot sahala i, ndang be nasib, ndang be tohonan (goar, arta, jabatan, pangkat). Asa tarida angka i di hangoluon siapari, tubu ma aturan adat Dalihan Na Tolu, ima na margantiganti ganup Halak Batak gabe dongan tubu, hulahula, manang gelleng, asa margantiganti jala ris dapotan sahala. Ido ra alana umbahen tubu umpasa, sisolisoli do adat, siadapari gogo. Jadi, prinsip Dalihat Na Tolu ima “marganti”, ndang “lean ahu asa hulean ho” (quid pro quo) songon na somal taantusi nuaeng on.

Nda tung mansai uli jala bagas situtu do partondion, uhum, dohot adat ni Batak molo songon i? Molo songon na maol ditangkup hita hinauli dohot hinabagas na i, tapatudos ma i satongkin dohot rimpunan partondion ni Jawa, umpamana. Didok umpasa ni Jawa, ”ngluruk tanpa bala, ngalahake tanpa ngasorake” (mamorang so marporangan, manaluhon so paleahon). Aut sura dibege Halak Batak na jolo i, ra dohonon nasida ma, “bah, dumenggan do unang mamorangi, agia pe so marporangan; dumenggan do unang manaluhon, agia pe ndang paleahon”. (Lebih baik jangan menyerang kendati tanpa bala tentara; lebih baik jangan mengalahkan, kendati tanpa menghina.)
Sun uli partondion i gabe ndang tarulahon i di hangoluon siapari? Ima da tutu, ninna godangan sian hita nuaeng. Alai sasintongna, ima partondion na mangolu di bagasan pambahenan ni sude Singamangaraja. Sahala harajaonna ojak nang pe ndang adong paranganna, ndang adong naposona, jala ndang dipapungu balasting. Tingki loja Singamangaraja XII di harangan ni Dairi dilelei Bolanda, marulahulak didok, “ndang ala utang ni daompung, utang ni damang, manang utanghu sandiri, umbahen hutaon na bernit on, holan ala ni tondi dohot sahala sian Mulajadi Na Bolon i do.” (Jaha buku sinurat ni Amanta Prof. Dr. W.B. Sidjabat, Ahu Si Singamangaraja, Penerbit Sinar Harapan, 1983).

Ro Huaso Sileban: Mali Tondi?

Partondion songon na pinatorang di ginjang i, lam maruba ma ra angka i dung lam leleng, tarlobi dung masuk angha huaso ni halak sileban. Sian taon 1500-an tu 1820-an, tagan so masuk dope huaso ni bangso Eropa manjama Halak Batak, boi dohonon ndang bahat na boi taboto taringot parngoluon nasida.

Alai nang pe songon i adong do barita sian zendeling Inggris, ima R. Burton dohot N. Ward, taon 1824, na sahat tu Rura Silindung. Barita i disurathon di “Report of a Journey into the Batak Country in the Interior of Sumatra in the year 1824" di bagasan buku, Transactions of the Royal Asiatic Society, I, 1827. Barita nasida i mandok: mansai bahat do pangisi ni rura i, jala niida lehet do parngoluon nasida. Ndang hurang sian 5.000 halak manomu-nomu nasida, sude marpangalaho na lambok jala tota (with kindness and respect).

Niarumas tutu sian hatorangan on, boi do denggan jala maduma ngolu ni Halak Batak di humaliang ni Tao Toba i, agia pe ndang adong sada raja na marsangap dohot na marhuaso manggonggomi dohot maninga (nearly stateless) nasida. On diolohon angka sarjana na mamareso Batak do, songon na nidok ni Lance Castles di bagasan disertasi nasida, “The Political Life of a Sumatran Residency: Tapanuli, 1915-1940". Disertasi on disurat taon 1972, na mamareso panghorhon ni panjajaon Bolanda tu parngoluon ni Halak Batak.

Haru pe songon i, ngolu na maduma alai ndang adong sada harajaon na manggonggomi dohot maninga, sanga do huroha manghorhon teal dohot ginjang ni roha tu Halak Batak. Gabe dirimpu ganup Halak Batak ma raja diri nasida. Gabe ndang ditanda nasida be ragam-ragam ni huaso na adong di portibi on. Dirimpu nasida ma langit ni Batak i langit na tumimbo, ai so adong tudos-tudos, ndang songon naniahap ni Halak Aceh, manang Melayu, manang Minangkabau.
Sasude angka partondion na jeges nangkin, sursar ma ra ndang sadia leleng dung haroro ni R. Burton dohot N. Ward. Marmula ma i tingki porangan ni Padri mamuhar Mandailing, tar hira 1824. Raja Gadombang sian Mandaliling Godang mangido tolong tu Bolanda mangalo Padri. Masa ma porang saleleng 1830-an. Ditaluhon Bolanda ma Padri di Padang Bolak (Tuanku Tambuse) taon 1838. Sian tingki i gabe lam hot ma huaso ni Bolanda di Tano Batak (1843).

Niarumas, migor songon na mali tondi ma huroha Halak Batak mangadopi angka na masa i. Naung gabe raja par langit natumimbo songon i leleng, gabe si talu-talu nasida. Alai, ndang tarjalo Halak Batak na di daksina i huroha gabe si talu-talu. Antong beha nama akal asa unang si talu-talu? Alusna i ma ra na gabe jea bolon parjolo na manoro tondi ni Halak Batak. Didok nasida ma ra, ba pinadomu ma diri niba dohot angka na monang. Alani i gabe rap ma nasida dohot pamuhar i mamorangi sisolhot nasida angka Halak Batak na di utara, sahat tu Bakkara, ro di na mamunu Singamangaraja X.
Ndang holan i tahe. Bahat sian Batak daksina i lam maila gabe Batak, tarlumobi ma i na sian Mandailing. Didok nasida ma pinompar ni Iskandar Zulkarnaen do nasida, ndang be Si Raja Batak. 

Adat pe ndang be dipahe, jala on ditolopi Bolanda do. Sahat ro di na mandapothon hamerdekaan, jotjot do tarjadi parbadaan dohot angka Batak na sian Angkola-Sipirok-Padang Bolak maralohon na sian Mandailing, songon parkaro di Sunge Mati di Medan on taon 1922. Halak Mandailing maminsang Halak Batak Angkola-Sipirok-Padang Bolak mananom na mate nasida di Sungai Mati, ala nunga asing ninna Mandailing sian nasida. Ndang Batak be ninna anggo na marasal sian Mandailing.

Di Tano Batak utara pe, masuk ma Zending Barmen, Jerman, tar hira 1864, nasininga ni Nommensen. Di Huta Dame, di sada rura di Silindung, gabe Kristen ma piga-piga Halak Batak, alai bahatan dope ninna bohas ni parhatobanon. Diajari Nommensen ma nasida haiason (higiene), songon mangarobus aek (ai jalo minum aek mual na so pola dirobus do anggo Halak Batak na jolo), manantapi pahean (maradu martusa do pahean ni Halak Batak na jolo ai so hea ditantapi), manumpan kakus (ai marlomolomo do najolo Halak Batak ianggo misang dohot miting). Ala ni i, sai hipas ma tutu ruas ni Nommensen tagan patumate ganup ari bahat halak di Silindung ala ni muntah-berak hinorhon bumi hangus ni Padri.

Marnida i, longang ma tutu saluhut Halak Batak di Silindung, porsea ma nasida bahasa Debata na Sumurung, Debata na Tutu, ma ianggo sinomba ni Nommensen. Gabe marsiadu ma antong raja-raja Silindung gabe Kristen, songon Raja Jakobus Lumban Tobing dohot Raja Pontas Lumban Tobing. Lam porsea ma nasida tutu bahasa sipeop sahala harajaon do angka zendeling i.
Songon i balga tutu haporseaon na songon on di godangan Halak Batak Kristen, asa gabe lam dao ma tutu pangantusion nasida sian partondion nasida na parjolo i. Angka on torang do diahuhon sada anak ni Batak (Toba) sandiri, songon Andar Lumban Tobing (Das Ambt in der Batak-Kirche). Didok ibana: sahala ni zendeling i lam mansai bolon dung marborngin Gubernur Sumatra, Arriens, di jabu ni Nommensen, taon 1868 . Lam bahat ma na gabe Kristen. Alai huroha sangsi do Nommensen tu pita ni hakristenon nasida i, asa gabe dipinsang ma mangulahon sakramen ni Batak, songon ari onan na opat, mamalu gondang, pesta bius, mangase taon, dohot angka adat na asing tahe.

Angka naginoaran parpudion, ima natatanda songon sakramen ni Halak Batak. Marhite angka i do tolhas partondion dohot pangantusion ni sijolo-jolo tubu tu angka pinompar nasida. Dung dipinsang Halak Batak Kristen mangulahon i, songon Halak Batak Islam di daksina, tontu lam gale ma partondion ni ompu nasida molo pinatudos tu togu ni partondion nasida tagan maporus nasida sian Harajaan Batak naginonggoman ni Raja Tomyam tu humaliang ni Tao Toba tar hira 1500-an.
Jempek hata dohonon, di daksina nang di utara, Halak Batak gabe gamang ma marnida angka na imbaru masa, gariada tahe gabe mago ma angka haporseaon na pinungka ni parjolo. Ndang malobihu ra molo nidok: Halak Batak i pola mali tondi.

Lam mago ma tutu partondion na jeges i, dung lam bahat angka huaso portibi on dipatandahon Bolanda tu Halak Batak. Sian taon 1890, dipaojak Bolanda ma afdeeling (kabupaten) na imbaru di Tano Batak utara. Naeng dipaojak muse ma huaso partoru di pamarentaan ni Bolanda, alai ima na gabe partimbo di huaso na tinanda ni Halak Batak dung maporus nasida sian Raja Tomyam. Ai tingki i, holan si pungka huta do raja na tumimbo ditanda Halak Batak na di humaliang ni Tao Toba. Jadi, ingkon raja huta i ma nian na gabe raja na imbaru di toru ni Bolanda molo mangihuthon partording ni huaso Batak. Alai, songon i bahat raja huta ninna, pola 8.000 godangna, songon na niondolhon ni Lance Castles mangihuthon barita ni Residen Tapanuli, V.E. Korn (1938).

Molo songon i bahatna, tontu ndang tarsinga Bolanda be antong saluhutna i. Ima alana, tarpaksa ma Bolanda papungu piga-piga huta gabe sada hundulan, jala angka raja huta di hundulan ima mamillit sada sian nasida gabe Raja Ihutan. Ndang sadia leleng dunghon i, punguan ni huta na margoar hundulan i diuba ma gabe hampung dohot negeri. Huaso disi pe diganti ma gabe hapala hampung manang hapala negeri.

Hinorhon ni i, porang ma tutu angka raja huta, ai sasude do hisapan gabe raja. Asa tung moru nian saotik guntur ni angka na gulut di Raja Ihutan i, ro ma Bolanda, dibahen ma gabe raja pandua angka raja huta na gumogo marsoara dohot na ngumilngil mangalo. Alai nang pe songon i, tong nama ndang adong be dame di Tano Batak, ala torus do marguluti angka raja huta i sahat tu pinompar nasida. Dohot i lam gale ma partondion ni Dalihan Na Tolu.

Mirdong Bolanda manangani parkaro na songon i. Dung i dipaojak ma muse tohonan na ummetmet, songon hapala rodi. Marsiadu muse do Halak Batak mangido gabe hapala rodi. Pangurus ni gareja pe ndang olo hatinggalan. Dipangido nasida ma asa gabe tohonan pamarentaan hasintuaon i. Dioloi Bolanda.

Ala ni angka parkaro si songon i, gabe malo ma ninna Halak Batak (Toba) manggorahon, “ada haberatan”, songon mura ni na marhosa nasida. Marpurun-purun ma ninna surat rekkes (rekwest di hata Bolanda), pola ninna songon timbo ni dolok-dolok ala ni bahatna. Mangihuthon barita ni Korn taon 1938, songon nanikutip ni Castles, tingki naeng paojak kepala negeri Pohan Hasundutan, masuk ma ninna 450 halaman surat rekes sian dewan adat, dohot piga-piga meter ganjang ni tarombo laho mampartahanhon calon nasida. Di Panggabean-Sitompul, ingkon diurus 71 calon kepala negeri, 57 rekes pangidoan, 10 meter tarombo, dohot 128 alaman catatan, martimbun di kantor gupernemen di Tarutung. Di Toba taon 1917, luat na sun rundut mangihuthon kontrolir Scheffer, saotikna ma ninna 60 rekes sabulan, jala adong dope 745 parkaro na so diputus. Ganup ari Jumat dilean kontrolir do ninna tingkina laho mambege pangaluan, alai holan saotik do na boi ditangani.

Ndang pola longang be iba molo Bolanda mandok, sahit naumporsa di Halak Batak ima sahit gatal parkaro (perkaraziekte), gila sangap manang gila hormat (eigenwaan), jala mauas harajaon (haradjaonzucht). Alai apala na mansai borat, ima bahasa sasudena i ninna ala ni partondion ni Halak Batak namarandoshon sahala, asa tubu ma ninna Sahala Harajaon, Sahala Hasangapon, Sahala Hamoraon. Gabe dosa ma sahala di Halak Batak mangihuthon pangantusion ni Bolanda dohot angka sarjana sian Barat muse.

Jadi, lobi-hurang 100 taon panjajaon marhasil ma tutu manegai saluhut angka na denggan di partondion ni Halak Batak. Pola sanga sarjana songon Lance Castles palobihu mangarimpu bahasa sude na denggan niula ni Batak ndang situtu i tubu sian tondi na pir, alai sian uas tu sahala hasangapon dohot sahala harajaon do. Ido ninna ibana singkan mabarbar ni sasude namasa di halak Batak rasi rasa sadari on. Gabe ro Vergouwen mandok: agia di angka parkaro na metmet pe, tong do halak Batak margulut ninna, ima asa didok “gulut di imput”.

Alai molo tigor iba maningkori partondion i tu julu, tarida ma tutu na so songon i sasintongna tingki di mulana paojak inganan Halak Batak di humaliang ni Tao Toba. Anggo sasintongna, manang ise na barani songon angka ompunta na parjolo, munsat tu humaliang ni Tao Toba, maninggalhon harajaan dohot hasangapon ni bangsona di jae ni Aek Sitamiang an, tontu ingkon do malo jala bisuk (cerdas dan kreatif) nasida pasaehon angka gora nasida.

Manotas Dalan Tu Abad 21

Jadi taulahi ma mangandoshon: di mula na, boi dohonon, sintuntun lomo ni roha do anggo angka ompunta parjolo, na manadinghon hajogion ni Harajaon Batak di topi ni Selat Malaka, na mamungka parngoluon di humaliang ni Tao Toba. Sijalahi papaga na lomak do nasida, ndang ripe si jalo na masa, ndang na malo padomu diri tu na majemur. Angka jolma si lului dalan na imbaru do nasida jala sitotas nambur, na malo jala na bisuk mangadopi hagogotan.

Alai, di bagasan pardalanion ni sejarah, mago ma angka tibas ondeng, jala lupa ma pinompar ni Batak i tu partondion ni ompuna, ala sai songon na mali tondi nama nasida nuaeng on. Sai digulut nasida ma angka imput, songon pangulahonon ni adat i, songon angka sahala harajaon, sahala hasangapon, dohot sahala hamoraon (jabatan, pangkat, nama, harta)

Aha ma lapatan ni i? Gabe sala ma hape dapotan jabatan, pangkat, gelar, harta? Ndang sala, alai gabe balik angka na denggan i di partondion ni Halak Batak (Toba) dung masuk huaso ni panjaja Bolanda. Dung panjajaon i, molo di halak Batak, gabe Islam manang Kristen jotjotan do ndang ala ni na porsea situtu manang na laho mangalului partondion na imbaru, alai laho mangain sahala harajaon, sahala hasangapon, dohot sahala hamoraon do. Molo masuk sikola halak Batak jotjotan do ndang ala ni na mauas parbinotoan, alai ala naeng mangain sahala harajaon, sahala hasangapon, dohot sahala hamoraon do. Gabe pegawai negeri halak Batak jotjotan do ndang ala ni naeng paojakhon paningaon na lehet, alai ala naeng mangain sahala harajaon, sahala hasangapon, dohot sahala hamoraon do.
Dos ma rumang ni halak Batak nuaeng on songon partennis na mauas situtu tu gelar juara, asa tingki martanding ibana sai tu scoreboard do matana. Beha ma boi monang partennis na songon i, agia pe mauas situtu ibana gabe juara? Ingkon gabe sitalutalu do upa ni jolma na songon i ro di saleleng ni leleng na.

Antong molo songon i, beha nama hita, tu dia ma tondongonta, tarlobi angka pinomparta, pinompar ni Halak Batak tu joloan on?

Molo tinimbang do partondion songon na pinatorang ondeng, sai hira holan sada nama alusna. Ala nunga saep hita gabe sitotas nambur, ingkon nama hita torus gabe sitotas nambur tu joloan on. Adong tolu tibas na ingkon torus padimun-dimunon ni halak si totas nambur asa bolas mangolu jeges.
Parjolo, ditopot be gume na. Gume ima talenta. Jadi dikembangkan ma bakat pribadi gabe kemampuan na tutu. Unang diula sada ulaon hape asing tinembakna, songon gabe kepala hampung holan asa marhuaso, songon marsingkola holan asa mamora, manang songon gabe ulama manang pandita asa sangap. Kasarna, molo na bandit do bakatmu, gabe bandit tangkasan ma ho.
Paduahon, unang mabiar manjalo na ro, agia pe hansit, agia pe borat. Unang mabiar, lapatanna ingkon maretong denggan (calculated risk). Ndang adong parkaro na so sondot, alai tutu ingkon karejo karas do hita mangantusi parkaro i, dohot mangalului dalan pasaehonsa.
Patoluhon, marbahul-bahul na bolon alias berjiwa terbuka, berbelas kasih ma. Holan halak na tarbuka do na tolap kreatif, ima bangko ni si totas nambur. Marugamo pe tarbuka, margaul pe tarbuka, marpikir pe tarbuka.

Beha ma bahenon manuan dohot pabalga angka on di diri ni pinomparta?

Parjolo, tapabenget ma mangaranapi saluhut partondion ni angka ompunta. Lapatan ni i, ingkon karejo karas hita mambuka sejarah ni Batak.

Paduahon, unok ni partondionta, ima Patik Naopat: Parhatian si bola timbang, parninggala si bola tali; pamuro so marumbalang, parmahan so marbotahi. Unok ni uhum dohot adatta ima Dalihan Na Tolu: somba marhulahula, manat mardongan tubu, elek marboru. Patik Naopat on dohot Dalihan Na Tolu on do na so boi morot, na so boi muba, molo naeng denggan mangolu ni Halak Batak, ai nunga i gabe dasor ni parngoluonta ratusan taon na salpu. Angka naasing i, holan sibuk dohot bunga-bunga do i, na tau muba na tau mumpat. Alani i, ringgas, malo, jala bisuk ma hita padomuhon i tu angka na masa nuaeng dohot na naeng ro.

Patoluhon, saluhut portibi on nama jampalan na bidang dohot papaga na lomak di hita. Tatadinghon ma bugang dohot baro na hinorhon ni panjajaon i. Tajalahi ma saluhut angka na patut di hangoluon nanaeng ro, songon pamingkirion, parbinotoan, habisuhon, dohot ugari (teknologi). Ingkon gabe na jeges do hita di ganup-ganup bidang na tapillit di ngolunta, ndang gabe ingkon nomor sada, alai gabe na jeges di turpuk naung tapillit. Kasarna, niulahan sahali nari, molo tung gabe bandit pe, ba bandit tangkasan ma ho, na malo jala na bisuk!

Botima jolo sahalian. Horas tondi madingin, pir tondi matogu (Jakarta 30 September 1997).

(Sinalin sian Posting ni Amanta Guru Jansen Sinamo di Partungkoan Habatahon Facebook)
http://www.facebook.com/#!/groups/220046681378340/doc/268473219869019/